هرمنوتیک متون را به حق می‏توان در دو مسئله خلاصه کرد: 1 . تعیین و عدم تعیین معنا; 2 . فهم و تصمیم‏پذیری .
متن معنایی دارد که می‏خواهیم آن را بفهمیم . پیدا است که هرمنوتیک هم با این معنا و فهم آن سروکار دارد . آیا معنای متن فی نفسه معین است؟ یا این که معنای متن همچون مومی است که در اثر علل و عوامل مختلفی شکل خود را عوض می‏کند و تغییر می‏یابد؟ تعین در این مورد به این معنا است که معنای متن ثابت و علل و عواملی در آن تاثیر ندارد و مراد از عدم تعیین این است که این معنا در اثر علل و عواملی و تحت‏شرایطی خاص تغییر می‏یابد، شکل عوض می‏کند، و محتوا تغییر می‏دهد .
مسئله دوم با این پرسش شروع سروکار دارد که آیا می‏توان این معنا را فهمید؟
فهم‏ها تا کجا مجازند؟ آیا میان فهم‏های متفاوت می‏توان داوری کرد و برخی را ابطال یا اثبات کرد؟
در مسئله فهم وتصمیم‏پذیری پاسخ این قبیل پرسش‏ها مورد بررسی قرار می‏گیرد . دو مسئله فوق، موضوعات هرمنوتیک متن هستند و هر نظریه هرمنوتیکی باید پاسخی در خور به آن بدهد .

در هرمنوتیک متون دینی دو مرز را باید در نظر داشت: جزم‏اندیشی محض و شکاکیت . در بحث تعین و عدم تعین معنا این دو به این شکل رخ می‏نمایند که برخی برای متن معنایی یکه و یگانه و کاملا معین در نظر می‏گیرند; یعنی در باب تعین معنای متن جزم اندیش محض‏اند و هیچ‏گونه تغییر و تحولی را در آن روا نمی‏دارند . اینان را باید «جزم اندیش تمام عیار معنایی‏» نامید . در مقابل، برخی دیگر هیچ‏گونه تعیینی برای معنای متن قایل نیستندو آن را کاملا متغیر و متحول می‏دانند . اینان را باید «شکاکیت تمام عیار معنایی‏» نامید . تقابل این دو دیدگاه، یعنی جزم‏اندیشی تمام عیار معنایی و شکاکیت تمام عیار معنایی، تقابل تناقض است; چرا که بنا بر دیدگاه نخست، معنای متن کاملا معین و بنابراین دیدگاه دوم، کاملا نامعین است .
اما چه علل و عواملی یا چه شرایطی در دیدگاه دوم به معنای متن تغییر می‏بخشد؟ طرفداران دیدگاه دوم پاسخ‏های متفاوتی به این پرسش داده‏اند . برخی می‏گویند معنای متن با توجه به قصد و نیت نویسنده تعین می‏یابد; برخی دیگر سیاق و زمینه را عامل تعین‏بخش می‏دانند، و برخی هم اجتماع قاریان متن را عامل تعین بخش می‏دانند . نظریات دیگری هم در کار است . همه این نظریات، بالاخره بر این نکته اتفاق نظر دارند که معنای متن تعین ندارد و با چیز دیگری تعین می‏یابد .

نزاع این دیدگاه‏ها را می‏توان در دو دسته کلی‏تر جای داد: برخی متن را هم‏چون آینه می‏دانند و برخی دیگر، همچون پنجره . آنان که متن را به مثابه یک پنجره می‏بینند، می‏گویند متن‏پنجره‏ای است که با ایستادن در مقابل آن و با نگریستن به پشت آن، چیزهایی را که در آن اطراف قرار دارند، می‏بینیم . البته ممکن است‏شیشه پنجره، تصویر خود ما را با صحنه بیرون تا حدی مخلوط کند; ولی با نگریستن به این پنجره، ما عمدتا آن سوی آن را می‏بینیم . آن سوی این پنجره چیست؟ و ما چه چیزهایی را می‏بینیم؟ ما عمدتا اندیشه‏های مؤلف و شرایط زندگی و محیط او را می‏بینیم; قصد مؤلف را می‏بینیم؟ و ما چه چیزهایی را می‏بینیم؟ ما عمدتا اندیشه‏های مولف و شرایط زندگی و محیط او را می‏بینیم؟ قصد مؤلف را می‏بینیم; یعنی با خواندن متن در می‏یابیم که او چه چیزی را در نظر داشت و قصد کرده به خواننده انتقال دهد . اگر در جایی در معنای متن تردید داشته باشیم و دقیقا مراد از آن معلوم نباشد، باید به قصد مؤلف و افکار او رجوع کنیم تا مراد او روشن شود . در این تصویر از متن، نقش قصد مؤلف در تعین معنای متن به حداکثر رسیده، نقش خواننده و سیاق و غیره به حداقل می‏رسد . این دیدگاه «قصد گرایی‏» نام گرفته است . شلایر ماخر از بنیان‏گذاران هرمنوتیک نوین و هرش از نظریه پردازان معاصر، با اختلاف در جزییات و برخی اصول، طرفداران این دیدگاهند . (1)
آنان که متن را به مثابه یک آینه می‏دانند، بر این نکته تصریح دارند که خواننده با نگاه به متن، یعنی با خواندن آن، خود و انتظارات و پیش‏داوری‏ها و زمینه فکری و اجتماعی خود و غیره را می‏بیند . متن به جای این که آن سوی خود را نشان دهد، خواننده را و عصر او را و معارف عصری او را نشان می‏دهد . خواننده به جای این که مؤلف و افکار مؤلف را ببیند، آنچه را که می‏خواهد و در دل دارد می‏بیند .
متن آینه‏ای است که خواننده و درون او را منعکس و برملا می‏سازد . پیداست که این دیدگاه نقش خواننده را به حداکثر و نقش قصد مؤلف را به حداقل می‏رساند .
پیامد این دو دیدگاه در قلمرو متون دینی روشن است . بنابر دیدگاه اول کسی که متن دینی را می‏خواند، مقاصد خدا و پیامبر و ائمه را می‏یابد; یعنی به پیام الهی، اوامر و نواهی او راه می‏یابد . سرچشمه معنا قصد مؤلف و گوینده است . اما طبق دیدگاه دوم، خواننده، عصر خود و معارف و انتظارات و . . . خود را در متون دینی می‏بیند و سرچشمه معنا این امورند . هر دو دیدگاه معنای متن را فی نفسه نا متعین می‏دانند و عوامل تعین را امری بیرون از متن، خواه قصد مؤلف و خواه خواننده و زمینه فکری او می‏دانند . به طور کلی، نظریاتی که عامل تعین معنا را بیرون از متن جستجو می‏کنند «بیرونی‏گرایی معنا شناختی‏» (2) نام گرفته‏اند . قصد گرایی و نظریات معطوف به خواننده، تنها دو نمونه از نظریات بیرون‏گرا هستند .
برخی در مقابل، سرچشمه معنا و تعین آن را در درون خود متن جستجو می‏کند . متن از جملاتی فراهم آمده که معنای هر یک فی نفسه نامعین است و تنها در سیاق خود متن و با در نظر گرفتن کل متن، معنای جملات تعین می‏یابد . در این دیدگاه، در سطح متن تعین حاکم است; ولی در سطح جملات و واژه‏ها عدم تعین . فلاسفه کل گرا (3) این ادعا را در مورد زبان مطرح می‏کنند و می‏گویند واژه‏ها در سیاق جملات و جملات در بافت کل زبان معنا می‏یابند . این دیدگاه هم در باب معنای متن این ادعا را مطرح می‏کند . طرفداران این دیدگاه معمولا به جای قصد مؤلف، از قصد متن سخن می‏گویند و مراد آنها همین است که در سطح متن تعین حکم می‏راند; هر چند در سطوح پایین‏تر از متن، یعنی در سطح جملات و واژه‏ها تعین‏ی در کار نیست . این دیدگاه از این جهت که عامل تعین معنا در درون متن جستجو می‏کند «درون گرایی معنا شناختی‏» را تصدیق می‏کند .

صورت کلی «دورهرمنوتیکی‏» (4) که از قدیم در هرمنوتیک مطرح بوده، با این دیدگاه اخیر همخوان است . این دور در مکاتب و گرایش‏های مختلف هرمنوتیکی به صورت متفاوتی ظاهر شده، ولی صورت کلی آن به این نحو بود که برای فهم کل باید بخش‏ها و برای فهم بخش‏ها باید کل را بفهمیم . در واقع بخش‏ها و کل را با مقایسه با یکدیگر می‏فهمیم . مثلا، برای فهم جملات و واژه‏های یک متن باید کل این متن را بفهمیم و کل هم در سیاق این جملات و واژه‏ها فهیمده می‏شود . دور هرمنوتیکی با این تقریر با کل گرایی معنا شناختی که اکنون به آن اشاره کردیم، تفاوت چندانی ندارد و در واقع دو روی یک سکه‏اند . تفاوت آنها در این است که کل گرایی (معنا شناختی) مستقیما به مسئله معنا مربوط می‏شود، ولی دور هرمنوتیکی مستقیما به شیوه فهم معنا ارتباط دارد، ولی پیامدی در سطح معنای متن دارد و آن این که معنای متن تعین دورنی دارد; بخش‏ها با کل و کل با بخش تعین می‏یابد .
گفتیم برخی متن را همچون یک آینه و برخی دیگر همچون یک پنجره می‏دانند . هر دو دسته بر این نکته وفاق دارند که تعین را در جای دیگری باید جست . دسته اول معنای متن را به قصد مؤلف و دسته دوم آن را به خواننده و معارف او و . . . پیوند می‏دهند . در سی سال اخیر، هرمنوتیک شاهد بروز دیدگاه سومی هم بوده است . دیدگاه سوم نه یکسره به قصد مؤلف بها می‏دهد و نه تعین معنا را تنها در خواننده و معارف و پیش‏دانسته‏های او جستجو می‏کند، بلکه تلفیقی از این دو را می‏پذیرد; تا حدی قصد مؤلف را، و تا حدی هم خواننده را سبب‏ساز تعین معنا می‏داند . آنها محدوده‏ای از متن را در سیطره قصد مؤلف و محدوده دیگری را زیر فرمان خواننده او می‏دانند .

نظریه وحی گفتاری و تثبیت آن از طریق کتابت چه پیامدی در بحث تعین و عوم تعین معنا دارد؟ بر طبق نظریه افعال گفتاری، وقتی گوینده‏ای با مخاطبی ارتباط زبانی برقرار می‏کند، علاوه بر اینکه جملاتی را از زبان طبیعی خاصی بر زبان می‏آورد، فعل ضمن گفتار انجام می‏دهد; یعنی مضمونی خاص را به گوینده منتقل می‏سازد . معنا در حقیقت‏به این سطح از فعل گفتاری، یعنی سطح فعل گفتار، مربوط می‏شود . گوینده مضمونی متعین را به شنونده انتقال می‏دهد . این مضمون در قالب یکی از انواع دستوری، از قبیل امر، نهی، اخبار و غیره است .
گوینده با واژه‏های یک زبان و جملات آن، کارهای متفاوتی را انجام می‏دهد و این بدان معنا است که واژه‏ها و جملات، نقش خاصی را در ارتباط زبانی ایفا می‏کنند; نقشی که مثلا یک جمله ایفا می‏کند، جملات دیگر ایفا نمی‏کنند . داشتن نقش خاص در گرو تعین معنا است . به عبارت دیگر، جملات و واژه‏ها در ارتباط زبانی نقش خاصی را دارند و این نقش در پرتو تعین معنا حاصل می‏شود . این سخن که جمله‏ای مثلا معنایی خاص دارد، به این معنا است که آن جمله در ارتباط زبانی، نقش خاصی را ایفا می‏کند . زبان ابزار ارتباط است و وقتی گوینده‏ای می‏خواهد این ابزار را به کار بگیرد، به نقش واژه‏ها و جملات آن می‏نگرد و متناسب با مقصود خود، واژه‏ها و جملاتی را انتخاب می‏کند که در رساندن آن مقصود، ایفای نقش می‏کنند . (5)

ماحصل سخن بالا این می‏شود که گوینده برای اینکه فعل ضمن گفتاری را انجام دهد، و مضمونی خاص را به شنونده انتقال دهد، واژه‏ها و ترکیباتی را از زبان طبیعی خاصی برمی‏گزیند . تعین معنا در اثر دو عامل حاصل می‏شود: یکی واژه‏ها و ترکیبات زبان و دیگری قصد گوینده . معنا از تعین ویژه‏ای برخوردار است . از این‏رو، معنای عبارت‏های زبان را از خود آنها و نقشی که در ارتباط زبانی ایفا می‏کنند، باید به دست آورد و در پاره‏ای از موارد که با تفاسیر متفاوتی مواجه می‏شویم، باید به قصد گوینده رجوع کنیم .

پیامد این نکته برای هرمنوتیک متون دینی این است که معنای متن از تعین نسبی برخوردار است . اصل کلی برای رسیدن به معنای متن، تحلیل زبان و ساختار متن و آشنایی با زبان متن است و در پاره‏ای از موارد که با معنای متفاوت و تفسیرهای گوناگون روبرو می‏شویم، باید به قصد و نیت مؤلف رجوع کنیم . متن برای خود قصدی دارد و مؤلف هم دارای قصدی است . قصد متن همان است که از تحلیل زبان متن به دست می‏آید و این دو بر هم منطبق‏اند . به این معنا که در مواردی که زبان متن، معانی متفاوتی را برنمی‏تابد، قصد متن همان قصد مؤلف است و در پاره‏ای از موارد که تحلیل زبان متن کمک نمی‏کند و مفسر را با معانی متعدد و متفاوتی روبرو می‏سازد، باید قصد مؤلف را اصل قرار داد و فاصله قصد متن را از قصد مؤلف کم کرد . پیش‏دانسته‏های مفسر راجع به مؤلف، می‏تواند در این زمینه به او کمک کند .
وحی، افعال گفتاری خدا است و این افعال گفتاری به صورت مکتوب درآمده‏اند .
معنای متن، معنای افعال گفتاری خدا است; یا به تعبیر دقیق‏تر، معنای افعال گفتاری تثبیت‏شده خدا است . معنای متن با محدودیت‏های ویژه‏ای همراه است و تعین خاصی دارد . تمام پیش‏فرض‏هایی که در مورد خدا وجود دارد، در معنای متن دخیل‏اند و محدودیت‏هایی را برای آن به بار می‏آورند . ما می‏دانیم که خدا دروغ نمی‏گوید و نیز در سخنانش هیچ‏گاه تناقض رخ نمی‏دهد . این اصل تنها دو پیش‏فرض از پیش فرض‏هایی هستند که برای معنای متن تعین به بار می‏آورند . از این رو، هیچ‏گاه مفسر نمی‏تواند متن را به نحوی تفسیر کند که برخی از جملات آن دروغ از آب درآید . بهترین تفسیر، تفسیری است که حداکثر انسجام را برای متن حفظ می‏کند . تفسیری که حاکی از گونه‏ای از ناسازگاری در معنای متن باشد، مردود است .

مجموعه پیش‏فرض‏هایی که در باره خدا در کارند، کمربند محافظی برای معنای متن هستند که تعین آن‏را کنترل می‏کنند و به هنگام به وجود آمدن فاصله‏ای میان قصد متن و قصد خدا، این فاصله را از میان برمی‏دارند . متن دینی، از این جهت‏با متون دیگر تفاوت دارد . قرآن، افعال گفتاری خداست و با گلستان سعدی از این جهت تفاوت دارد که گلستان، افعال گفتاری خدا نیست . اگر گلستان هم مثلا افعال گفتاری خدا بود، همان پیش‏فرض‏هایی راکه در تفسیر قرآن سودمندند، می‏توانستیم در فهم گلستان سعدی هم به کار بگیریم، ولی چنین پیش‏فرض‏هایی در تفسیر دیگر متون در کار نیستند . ماجرای نزاع قائلان به تعین معنا با قائلان به عدم تعین معنا از خدا بهترین بحث‏های هرمنوتیک نوین است و چنان‏که قبلا گفتیم عدم تعین معنا با شکاکیت و تعین معنا با نوعی جزم‏اندیشی همراه بوده است .
قائلان به عدم تعین معنا هیچ محدودیتی برای معنای متن در نظر نمی‏گیرند و معنای متن را از عوامل دیگری جستجو می‏کنند . در مقابل قائلان به تعین، معنای متن را محدود می‏سازند . ظهور نظریه‏ای از میان این دو که از یک سو نه معنا را آن‏چنان نامتعین سازد که هیچ محدودیتی برای آن در کار نباشد و نه آن‏را به نحوی متعین در نظر گیرد که فقط یک معنا داشته باشد . نظریات هرمنوتیکی را از چنگال شکاکیت و جزم‏اندیشی رهانیده است .
دیدگاه افعال گفتاری، محدودیت‏های خاصی را برای معنای متون دینی ترسیم می‏کند و تمام معنارا به بیرون از متن حواله نمی‏دهد . در گام نخست، خود زبان متن برای معنای آن تعین‏ی را به بار می‏آورد، و در گام دوم، افعال گفتاری خدا دستور زبان ویژه‏ای دارد که برای معنای متن محدودیت‏هایی را به بار می‏آورد .
این محدودیت و تعین از این ویژگی ناشی می‏شود که افعال گفتاری مورد نظر، افعال گفتاری خدا هستند . از این رو، این تعین به متن، به متن اصلی اختصاص می‏یابد . متون روایی هم از این جهت که افعال گفتاری معصومان (ع) هستند، تعین ویژه‏ای دارند . ولی متون دینی از جهات دیگری محدودیت دارند . خود نظریه افعال گفتاری برای معنای برخی از متون - دینی یا غیره دینی - محدودیت‏ها و تعین خاصی را به بار می‏آورد .
بنابراین نظریه، گوینده به ترتیب سه کار را انجام می‏دهد .
1 . جملاتی معنادار از زبانی خاص را به زبان می‏آورد . این فعل گفتار است .
2 . کاری در ضمن گفتار انجام می‏دهد، مثلا هشدار می‏دهد یا از چیزی خبر می‏دهد، امر می‏کند و غیره . این فعل «فعل ضمن گفتار» است .
3 . مخاطب را به کاری خاص وامی‏دارد . این کار سوم «فعل بعد گفتار» است . فعل بعد گفتار در متون دینی اهمیت ویژه‏ای دارد . متون دینی صرفا گزارشی از عالم خارج، و یا متن ادبی نیستند، بلکه از مخاطبان، اعمال خاصی را می‏خواهند . به بیان دقیق‏تر می‏خواهند مخاطبان را به کارهایی وادار کنند . این وادار کردن با روش‏های متفاوتی از قبیل امر، تهدید، بشارت، اندرز و غیره صورت می‏گیرد . این کارها، کارهایی مشخص و دارای تعین‏اند . مخاطب یا خواننده با فهم فعل ضمن گفتار در می‏یابد که خدا او را به کارهایی معین واداشته است . بنابراین، تعین در سطح فعل بعد گفتار از تعین در سطح فعل ضمن گفتار ناشی می‏شود .
فعل ضمن گفتار با محتوا و معنای متن سروکار دارد و تعین آن به معنای تعین معنای متن است .

توجه به دلیلی که برخی از طرفداران عدم تعین معنا، در مقام رد قصدگرایی پیش کشیده‏اند، در ایضاح تعین معنای متون دینی سودمند است . آنها می‏گویند متن ممکن است گاهی جلوتر و یا عقب‏تر از مؤلف، معنایی در نظر داشته و خواسته است آن‏را به دیگران انتقال دهد . متن فراورده‏ای زبانی است .
مؤلف برای اینکه معنای مورد نظرش را به دیگران انتقال دهد، واژه‏ها و ترکیباتی را از زبان خودش برمی گزیند و با آنها متنی را سرهم می‏کند . در این میان، ممکن است که او واژه‏ها و ترکیب‏های زبانی را به نحوی که کاملا منطبق بر معنای مورد نظر باشد، انتخاب نکرده باشد و جملات متن، مفید معنایی باشد که او اراده نکرده است و یا کاملا معنای مورد نظر او را افاده نکند و یا بیشتر از آن را افاده کند . لذا ممکن است متن گامی جلوتر و یا عقب‏تر از قصد مؤلف باشد . یعنی معنای مورد نظر مؤلف را کاملا انتقال ندهد و برای تفاسیر متعدد جا باز کند، و یا معانی‏ای را بربتابد که مؤلف آنها را قصد نکرده است .
پیدا است که اگر دلیل فوق تمام باشد، عدم تعین مطلق معنای متن را اثبات نمی‏کند . از این که گاه مؤلف در خلق متن موفق نبوده، نمی‏توان نتیجه گرفت که معنای آن به طور کلی با عدم تعین همراه است .
از این گذشته، این احتمال در متون اصلی به کلی منتفی است . اگر وحی مکتوب یا قرآن، افعال گفتاری خدا است، مؤلف در واقع خدا است . مؤلف در صورتی ممکن است که در مشکل فوق گرفتار آید که از سنخ بشر باشد . بشر به خاطر محدودیت‏های بسیاری که دارد، ممکن است در خلق متن کاملا موفق نباشد، ولی چنین محدودیت‏هایی در حق مؤلفی که خدا است، جا ندارد . فاصله‏ای میان متن و مؤلف در کار نیست تا متن گامی جلوتر و یا عقب‏تر از مؤلف باشد و معنایی بیشتر و یا کمتر و یا مغایر با معنای مراد مؤلف افاده کند .

نظریه افعال گفتاری در معنای وحی مکتوب، تعین‏ی خاص را به همراه دارد، ولی نباید از این سخن این نتیجه نادرست را گرفت که پس متن یک معنا دارد و بس! معمولا کسانی که در باب وحدت و یا تعدد معنای متون دینی بحث کرده‏اند، یک یا دو نوع را ارائه می‏دهند .
متن یا تنها یک معنا دارد و یا محدودیتی برای معنای متن در کار نیست . طرفداران این شق اخیر، گاهی با این تعبیر سخن می‏گویند که متن معنای خود را بر دوش ندارد و در هر سیاقی، معنایی خاص می‏یابد .
مشکل سخن اخیر این است که با تجربه بشر همخوان نیست . بنا به تجربه بشری، معنای متون تعین خاصی دارد . ساده‏ترین این مثال این جمله است «استعمال دخانیات ممنوع‏» . معنای این عبارت این است که استعمال هیچ نوع دخانیاتی مجاز نیست . ممکن است در هر موردی، خواننده این عبارت را بر یک نوع حمل کند; ولی هیچ گاه نمی‏تواند آن را به معنای مجاز بودن استعمال دخانیات بگیرد .
استعمال دخانیات، همه انواع استعمال دخانیات را در بر می‏گیرد، اعم از موارد قبلی و بعدی . از این نظر معنای آن گسترده است و هیچ یک از این موارد را به خصوص شامل نمی‏شود; بلکه معنای عام دارد که بر همه اینها منطبق می‏شود، ولی به هر حال استعمال اینها ممنوع است . مثال‏هایی از این قبیل نشان می‏دهد که نمی‏توان ادعا کرد که همه متون و همه نمادهای زبانی تعین معنایی و یا محدودیت‏های معنایی ندارند .
وانگهی، ارتباط زبانی از طریق متون به این معنا است که معنای متون حداقل از بعضی تعین دارد; هر چند این تعین همان تعین‏ی نباشد که مؤلف اراده کرده است .
به نظر می‏رسد هم نظریه عدم تعین مطلق معنا و هم نظریه تعین مطلق معنا با تجربه‏ای که ما از متون داریم، همخوان نیست . از یک سو معنای متن آن‏قدر نامتعین نیست که در هر سیاقی، تعین‏ی خاص بیابد، و از سوی دیگر آن‏قدر تعین ندارد که تنها یک معنا را برتابد . این دو شق تنها شقوق مسئله نیستند تا از نفی عدم تعین مطلق به تعین مطلق و یابالعکس برسیم . معنای متون، از برخی جهات تعین دارند و ممکن است از برخی جهات دیگر تعین نداشته باشد و این هم به عوامل مختلفی بستگی دارد .

این عوامل از متنی به متن دیگر فرق می‏کند . در متن دینی اصلی، افعال گفتاری خدا بودن، یک عامل است . در متون دیگر ممکن است عوامل دیگری در کار باشند . اما یک عامل در همه آنها مشترک است . هر متنی از متن دیگر متمایز است و هویت جداگانه‏ای دارد . ما وقتی متنی را می‏خوانیم در می‏یابیم که معنایی غیر از معنای متن دیگر دارد . اینهمانی هر متن خاصی محصول تعین معانی آن است . اگر معانی متن از عدم تعین مطلق برخوردار باشند، راهی برای تشخیص اینهمانی آن از اینهمانی متون دیگر در کار نیست . طرفداران عدم تعین مطلق می‏گویند معنای هر متنی در زمینه و سیاق خاصی تعین می‏یابد . بنابراین، اینهمانی متن هم محصول زمینه و معلول آن است . دو عیب این سخن مشهور است: اولا در سیاق و زمینه واحد، دو متن غیر هم هستند، چه عاملی موجب می‏شود که ما متنی را از متن دیگر در سیاق و زمینه واحد متفاوت بدانیم؟ روشن است که عاملی دیگر که زبان متن باشد، باید نوعی تاثیر در تعین معنای آن و اینهمانی متن داشته باشد و تمام تعین متن را نمی‏توان به پای سیاق و زمینه نوشت . در غیر این صورت، هیچ‏گاه در زمینه واحد دو متن قابل تفکیک نخواهد بود . ثانیا، ما وقتی در دو سیاق متفاوت متنی را می‏فهمیم، اینهمانی آن به هم نمی‏خورد . البته ممکن است فهم ما از آن در مواردی تغییر کند; ولی اینهمانی متن به هم نمی‏خورد; یعنی یقین داریم که این همان متنی است که قبلامی‏خواندیم . این جز در سایه تعین نسبی معنا امکانپذیر نیست . متن هسته معنایی خاص دارد که در هر دو سیاق ثابت و لایتغیر باقی مانده است .
بر طبق دیدگاه افعال گفتاری، معنای متن تعین نسبی دارد; به این معنا که:
1 . قصد متن با قصد مؤلف (یا گوینده) منطبق است; یعنی برای پی بردن به قصد مؤلف، باید زبان متن را تحلیل و تبیین کرد و خود زبان متن تعین دارد .
2 . در جایی که متن، محتمل معانی مختلفی باشد، باید به دنبال قصد مؤلف بود و فاصله قصد متن را از قصد مؤلف از میان برد .

در باب فهم متن، نظریات بسیار متفاوتی در هرمنوتیک به چشم می‏خورد که طیف بسیار وسیعی را تشکیل می‏دهند . در یک طرف این طیف نظریاتی است که معتقد است معنای متن را از هر جهت می‏توان فهمید .
در مقابل، در طرف دیگر این طیف نظریاتی در کارند که برای فهم متن مطلقا راهی قائل نیستند و هر فهمی را سوءفهم می‏دانند .
در میان این دو طرف هم، نظریاتی در کارند که ترکیبی از این دو را می‏پذیرند . بهتر است این بحث را با بیان بحث «تعمیم‏پذیری‏» (6) دنبال کنیم . مسئله فهم متن را می‏توان به این مسئله تحویل و تقلیل داد که آیا تفکیک فهم‏های درست از فهم‏های نادرست امکان‏پذیر است‏یا نه؟ یعنی آیا روشی کارآمد در کار است که با آن میان فهم‏های درست و نادرست فرق بگذاریم؟
مراد از مسئله تصمیم‏پذیری (فهم‏ها) همین است . اگر قائل شویم که روش کارآمدی برای تفکیک فهم‏های درست از نادرست وجود دارد، تصمیم‏پذیری فهم‏ها را پذیرفته‏ایم و اگر قائل شویم که چنین روشی در کار نیست و اساسا نمی‏توان فهم‏های درست را از نادرست جدا کرد، نظریه تصمیم‏ناپذیری فهم‏ها را اتخاذ کرده‏ایم .

نظریاتی که به تصمیم‏پذیری فهم‏ها از هر جهت قائل‏اند، در هرمنوتیک، واقع‏گرایی (رئالیسم) خام (7) نام گرفته‏اند . در تاریخ هرمنوتیک تا زمان دیلتای چنین نظریاتی غالب بودند; ولی قرن بیستم، شاهد ظهور نظریاتی بود که به تصمیم‏پذیری قائل نبودند . این نظریات فهم‏ها را از زمینه و سیاق و از عواملی، مانند خواننده، پیش‏داوری‏ها و معارف اصلی او و غیره متاثر دانسته‏اند . این نظریات، نظریات ساختی‏گرا (8) نام گرفته‏اند .
ساختی‏گرایی، دیدگاهی پساکانتی است و برای ایضاح آن ناچاریم به نکته‏ای از فلسفه کانت روی بیاوریم . سخن مشهور کانت این است که ما همواره اشیا را در ضمن مقولات ذهنی در می‏یابیم . به عبارت دیگر ما به اشیا آن گونه که در جهان هستند، یعنی اشیاء فی‏نفسه که کانت آن را نومن می‏نامد، دسترسی نداریم، بلکه ما همواره آنها را در ضمن مقولاتی در می‏یابیم که از ذهن ما خاسته‏اند .
اشیایی که بر ما پدیدار می‏شوند، همواره در ضمن مقولات ذهن هستند . کانت اشیا را آن‏گونه که بر ما پدیدار می‏شود، فنومن می‏نامد .
تفکیک فنومن از نومن و اعتقاد به عدم امکان دسترسی معرفتی به نومن، پایه و اساس فلسفه کانت است . بنا به این نظر، گرچه جهان خارج و اشیا مستقل از ما وجود دارند، ولی ما به حاق ذات آنها راهی نداریم .
دیدگاه کانت از لحاظ هستی شناختی، دیدگاهی رئالیستی است و از لحاظ معرفت‏شناختی به شکاکیت می‏انجامید . معمولا میان این دو زاویه نگرش به فلسفه کانت، خلط شده است . کانت از لحاظ هستی شناختی قائل است که نومن غیر از فنومن است . بنابراین به وجود نومن مستقل از ما قائل است . اشیای جهان، خارج و مستقل از ما وجود دارند . این دقیقا رئالیسم هستی‏شناختی است .
این رئالیسم در برابر شکاکیت هستی‏شناختی (و نیز ایده آلیسم) قرار می‏گیرد . شکاکیت هستی‏شناختی، به وجود اشیا و جهان خارجی اعتقاد ندارد .
رئالیسم کانتی گرچه شکاکیت هستی شناختی را رد می‏کرد، ولی در دام شکاکیت معرفت‏شناختی گرفتار بود; چرا که اعتقاد داشت‏به اشیاء خارجی و جهان خارج آن‏گونه که هست، یعنی به نومن، نمی‏توان معرفت داشت و باب شناخت آن تا ابد مسدود است .
دیدگاه کانتی در باب متن و معنای آن (اگر به این زمینه توسعه می‏یافت) به این صورت در می‏آمد که متن مستقل از هر خواننده‏ای معنایی دارد و هیچ کس به آن معنا آن‏گونه که در واقع هست، راهی ندارد; بلکه آن‏را همواره در ضمن مقولات ذهنی در می‏آورد . این مقولات، مقولاتی هستند که صرفا به ساختمان ذهن بشر مربوط می‏شوند . از این رو، دیدگاه کانتی در باب متن و معنای آن ، رئالیست هستی‏شناختی و معرفت‏شناختی است; یعنی وجود معنایی مستقل از خواننده را می‏پذیرد و فهم آن را آنگونه که در واقع هست، نمی‏پذیرد و باب فهم آن‏را تا ابد مسدود می‏داند .
دیدگاه کانتی در برخی از گرایش‏های هرمنوتیکی به شکل فوق جلوه نکرد، بلکه به صورت دیگری در آمد که دیدگاه پساکانتی نام گرفت .
به نظر کانت عالم خارج و اشیا خارجی، مستقل از خارج در کارند و ذهن تاثیری در آنها ندارد و اصلا در باب آنها بدون یاری مفاهیم و مقولات ذهنی نمی‏توان سخن گفت . ذهن هیچ محتوایی به عالم خارج و اشیا آن نمی‏دهد . در مقام فهم متن هم، معنای متن ثابت و متعین بدون دخالت مقولات ذهن وجود دارد، ولی به آن معنای ثابت و فارغ از مقولات ذهن، خواننده دسترسی ندارد . دیدگاه پساکانتی که در برخی از گرایش‏های هرمنوتیک قرن بیستم جلوه کرد و اصلاح عمده در دیدگاه کانتی به عمل آورد تا بتواند آن‏را در باب متن و فهم معنای آن و به طور کلی در هرمنوتیک به کار بگیرد: یک، اصلاح در ناحیه معنا و اصلاح دیگر در ناحیه مقولاتی که در فهم تاثیر می‏گذارد .
دیدگاه پساکانتی در هرمنوتیک که ساختی‏گرایی نام گرفت، در ناحیه معنا این ادعا را مطرح کرد که معنایی متعین فارغ از فهم خواننده در کار نیست . ما معمولا وقتی «معنا» را به کار می‏بریم و می‏گوییم «معنای متن‏» چیزی ثابت ومتعین را در نظر می‏آوریم که خواننده به آن دست می‏یابد; ولی معنایی ثابت و متعین در کار نیست، بلکه معنا با فهم خواننده و معلومات و معارف و مفاهیم و پیش‏دانسته‏های او تعین می‏یابد . معنا از این نظر مستقل از خواننده وجود ندارد .
معنا که چیزی متعین است‏با خواننده متولد می‏شود و مادامی که خواننده‏ای متن را نخواند، معنایی در کار نیست .
دیدگاه پساکانتی در ناحیه معنا به شکاکیت می‏انجامد و وجود معنا را مستقل از خواننده نمی‏پذیرد . دیدگاه کانتی مفاهیم ومقولاتی را در فهم و معرفت دخالت می‏داد که از ساختمان ذهن بشر برخاسته‏اند; مقولاتی مانند زمان و مکان، علیت و غیره که در اذهان همه انسان‏ها وجود دارد و آنها در قالب این مقولات، اشیا و جهان خارج را در می‏یابند . اصلاحی را که دیدگاه پساکانتی در این ناحیه انجام داد، این بود که مقولات را از ساختمان ذهن به مقولات اجتماعی و عصری تغییر داد; مقولاتی که ما بر حسب آنها می‏فهمیم، برخاسته از ساختمان ذهن نیستند، بلکه معلومات و پیش‏دانسته‏های عصری‏اند; مقولاتی هستند که در جامعه و در زمانه رواج دارند . از این نظر، هر دو دیدگاه شکاکیت معرفت‏شناختی‏اند; یعنی هر دو می‏گویند معنای متن را آن‏گونه که هست نمی‏توان فهمید . از این گذشته، دیدگاه پساکانتی به نسبیت نیز می‏انجامد . فهم هر کس - و فهم هر دوره‏ای - منوط و وابسته به معارف او (یا معارف آن دوره) است و با تغییر چارچوب زمینه‏ها و معارف، فهم نیز تغییر می‏یابد .

دیدگاه پساکانتی همان‏طوری که در هرمنوتیک به تفصیل بحث‏شده است‏با تصمیم ناپذیری ملازم است . اگر هر فهمی متاثر از پیش دانسته‏ها و معلومات سابق و انتظارات خواننده است، بنابراین، روشی کارامد برای تفکیک فهم‏های درست از نادرست در کار نیست . معنا تعین ندارد و فهم‏ها به معنا تعین می‏دهند، لذا تصمیم گرفتن میان فهم درست از نادرست ممکن نیست، چرا که هر فهمی تعین‏ی ویژه به معنا می‏دهد . فهم نادرست در صورتی مطرح می‏شود و می‏توان آن‏را از فهم درست جدا ساخت که معناتعین‏ی ویژه داشته باشد و اگر فهم به آن رسیده باشد درست و در غیر این صورت نادرست است .

دیدگاه افعال گفتاری چه تاثیری در مسئله فهم و تصمیم پذیری دارد؟ مطالبی که پیشتر مورد بحث قرار داده‏ایم و تاثیر این دیدگاه رادر برخی از آنها خاطر نشان کرده‏ایم، می‏تواند در یافتن راه حلی مناسب برای این مسئله سودمند افتد . ما تعین نسبی معنا را راهی میانه دانستیم که از جزم اندیشی و شکاکیت می‏گریزد .

هرمنوتیک افعالی گفتاری دیدگاه رئالیستی را بر می‏تابد; هم رئالیسم هستی‏شناختی و هم رئالیسم معرفت‏شناختی . تعین نسبی معنا موجب می‏شود که از لحاظ هستی فهم غیر از معنا باشد . معنا فی‏نفسه امری متعین است; خواه فهم‏ها بدان ست‏یابند و خواه دست نیابند . از سوی دیگر، تعین نسبی معنا با تصمیم‏پذیری نسبی فهم‏ها ملازم است . با تفکیک فهم‏ها، علی الاصول درست از نادرست امکان‏پذیر است . اگر فهم‏ها به آن معنای متعین برسند درست، و اگر نرسند نادرست‏اند .
متن هسته اصلی معنایی دارد . این هسته در جایی است که تحلیل زبان متن و یا رجوع به قصد مؤلف پاسخ قطعی را در دست می‏نهد . به عبارت دیگر، در مواردی که با تحلیل زبان و ساختار متن به معنایی متعین دست می‏یابیم و یا در پاره‏ای از موارد که ساختار و زبان متن پاسخگو نیست، رجوع به قصد مؤلف و پیش‏فرض‏های راجع به او، معنایی متعین را ظاهر می‏سازد . در هر دو مورد در قلمرو هسته معنایی متن هستیم و در این قلمرو تصمیم پذیری حاکم است . اما در حاشیه این هسته معنایی، یعنی در مواردی که تحلیل زبان و ساختار متن و نیز رجوع به قصد مؤلف کارساز نیست، با عدم تعین، و در نتیجه با تصمیم‏ناپذیری روبه‏رو هستیم .
دیدگاه افعال گفتاری دست کم دو پیامد، در بحث فهم و تصمیم پذیری دارد:
اولا، فهم متن اصولا تصمیم‏پذیر است .
ثانیا، فهم متن از نقطه‏ای خنثی و بدون پیش فهم‏ها شروع نمی‏شود .
نکته نخست، حاکی از تعین نسبی معنااست; متن در محدوده هسته اصلی معنایی‏اش از تعین برخوردار است . بنابراین، اگر فهمی به این هسته معنایی دست‏بیابد فهم درست، و اگر به آن دست نیابد، فهم نادرست است . اما در محدوده‏ای که به هسته متن مربوط نمی‏شود، عدم تعین حاکم است . تصمیم پذیری علی‏الاصول فهم‏ها به این معنا است که در فهم‏هایی که به هسته معنایی متن مربوط می‏شود، می‏توان فهم‏های درست را از نادرست تفکیک کرد . اما در محدوده عدم تعین معنا و بیرون از هسته معنایی متن، چنین تصمیم پذیری در کار نیست .
نکته دوم به رابطه پیش‏فهم‏ها با فهم متن مربوط می‏شود . در هرمنوتیک معاصر، نظریات ساختی‏گرا قائل به تاثیر کلی پیش فهمها در فهم هستند و می‏گویند هیچ فهمی بدون پیش فهم‏ها امکان‏پذیر نیست . نظریات دیگر در مقابل یا بالکل منکر تاثیر پیش فهم‏ها در فهم هستند و می‏گویند از پیش فهم‏ها باید اجتناب کرد و یا به تاثیر جزیی پیش فهم‏ها، یعنی در مواردی خاص قائلند . این نظریات، نظریات عینی گرا (9) یا رئالیست نام گرفته‏اند .
در هرمنوتیک فلسفی گادامر، این ادعا به چشم می‏خوردکه فهم متن به معنای تحمیل پیش فهم‏ها نیست، بلکه گشودن در نفس به روی متن است . در این عمل نفس، اطلاعات بیشتری به دست می‏آورد و وسعت‏بیشتری پیدا می‏کند . متن است که نفس را می‏سازد نه نفس متن را . (10) برخی ادعا کرده‏اند که این سخن که در هر فهمی پیش‏فهم‏ها حضور دارند، اصل کلی هرمنوتیک است . ولی در هرمنوتیک معاصر، گرایش‏های متفاوتی در کار است که نسبت‏به این مسئله پاسخ‏های متفاوتی می‏دهند . اصل مذکور تنها اصل هرمنوتیک فلسفی، یعنی هرمنوتیک گادامر است .
هرمنوتیک افعال گفتاری که خطوط اصلی آن را ترسیم کرده‏ایم، راهی میانه را پیش می‏نهد . از این نظر با هرمنوتیک فلسفی سر وفاق دارد که فهم از نقطه‏ای خنثی و بدون پیش فهم‏ها صورت نمی‏گیرد، ولی در باب سرشت این پیش‏فهم‏ها از هرمنوتیک گادامر فاصله می‏گیرد و به هرمنوتیک ریکور نزدیک می‏شود . این پیش‏فهم‏ها، از معارف عصری یا از سنت مفسر بر نمی‏خیزد، بلکه از سرشت‏خود وحی و سرشت افعال گفتاری ناشی می‏شوند .
مفسر کار خود را با پیش‏فرض‏هایی شروع می‏کند که در مقام فهم او به پیش فهم‏ها مبدل می‏شوند . در قرائت متن اطلاعات جدیدی به دست می‏آورد، و به جهانی جدید پای می‏گذارد که با دانسته‏های قبلی او تفاوت دارد .
عمل قرائت متن صرفا تحمیل پیش‏فهم‏هایی در متن نیست; بلکه ورود به جهانی جدید است که با پیش فهم‏های مفسر تفاوت دارد .